Noviembre de 2025
La comunidad de Mahuajco (palabra náhuatl que significa “lugar de la serpiente mahuaquite”),
está en el municipio de Coxcatlán (“lugar de collares”), SLP.
El colectivo nahua de Tampacán, en la siguiente sesión se trasladó al municipio de
Coxcatlán. Llegó a Mahuajco una pequeña comunidad nahua en la zona media de la Huasteca.
Ángel fue el anfitrión de esta actividad, para la que organizó un ritual de bienvenida en su
casa, para lo que montó un altar con objetos relacionados al quehacer textil. La mesa tenía
algodón, huso y malacate, una foto de Tlazoltéotl (diosa de la actividad textil de los
huastecos). Además ofrendó un patlache (tamal ceremonial) realizado por su mamá.
Fue en esta sesión donde el colectivo tuvo la experiencia de conocer diversas plantas que
sirven para teñir los hilos para tejer. Ángel mostró las “barbas de león”, la planta azul
añil, la cochinilla grana y otras que permiten dar color al hilo blanco. Compartió el
proceso de preparación, cocido, o remojado en cal. Montó un todo un “laboratorio” en el
bohío en el que vivió su abuela (ya fallecida), una de sus grandes maestras.
La visita a Mahuajco fue una experiencia sin igual, ya que permitió al colectivo aprender de
cerca algunos conocimientos prácticamente olvidados en la región. Ángel contó que su abuela
y su madre fueron importantes transmisoras de saberes botánicos para teñir los hilos, para
el tejido y el bordado del quechquémetl, como se hacía hace mucho tiempo.
Íts’ a noviembre ti tamub 2025
An kwenchal Mahuajco (káw dhakcham xi in le’ kin uluw "in tsabálil an tsan tsé’ dhám”),
k’wajat ti ok’ bichow Coxcatlán (in tsabálil an ówlábchik), Tampots’ots’.
An kwenél dhakcham xi ti bichow Tampacan, ti tsabchíl tamkuntaláb k’alejchik maj ti ok’
bichow Coxcatlán. Ulitschik ti Mahuajco jún i tsakam kwenchaláb dhakcham xi k’wajat tin
ts’ejélil an tének tsabál. A Angel játs xi in bats’uwchik tin k’imáj an tsa’bix, in ts’ejka
jún i mexa ju’táj tin punuw patal an eyendhanél xi jaja’ in eyendhal abal kin ts’ejka an
toltom. Ti mexa in punuw an kwinim, an ts’upidh te’ xi eyendhab abal ka tsawindha ani an
toxox, in waleklabil a Tlazoltéotl (an dhabál k’al an chukláb tin belkaxtalabil an
ténekchik). Jayétsej in ts’aka’ an bolím (xi pél jún i k’ak’nadh k’apnél) xi ts’ejkanchin
k’al in nánaj.
Ti al axe’ xi tamkuntaláb pél tam ti an atiklábchik in exla’ an ts’ojólchik xi eyendhab abal
ka mukuyat an pát xi ne’ets ka k’its’yat. A Angel in tejwa’medha an ts’ojól xi exladh ti “in
idhimtsój”, in dhumál an pak’ak’ xi exladh ti cochinilla grana ani k’e’atchik xi in t’ajal
ka mukun an dhak pát. In olna jayej jant’odh ti ts’ejkáb, tek’dháb, o tsabyáb ti al an tay.
In t’ipoy patal an t’ojláb xi jaja’ in t’ajal ti al an ts’úbu’ atáj xi in k’wajchiyalak in
ách (xi k’ibejits), játs k’al ti exobchat patal a xi in exlal.
An tsa’bixtaláb xi t’ajchik a Mahuajco kalej lej alwa’, kom in tolmiy abal an atiklábchik
kin exóbnachik lej utat junchik an biyál t’ajbiláb xi in exlalakchik an biyaláb ani xowe’ ti
k’icháj uk’chiyamejits ti al axe’ xi tsabál. A Angel in t’ila’ abal in ách ani in nanáj
tsablomchik játs k’al ti exobchat jawa’chik an ts’ojól alwa’ ka eyan abal ka mukuyat an
pátchik, abal ka ts’ejkan an toltom ani an chukláb xi t’ajchab an dhayemláb, jant’odh ti
t’ajnalak maj ti biyal.
Noviembre de 2025
Teyowali tlen Mahuajco (ika náhuatl tlen kijtosneki “kampa onkaj kowatl mawakijtli)
mopantiya ipan nepanteyowali koxkatlaj (kanke onkaj koskatl”), S.L.P.
Nopa tlasentilistli náhuatl tlen Tampacán, ipan seyok tlanechikoli yajki ipan nepanteyowali
koskatla. Asikoj Mahuajco se pilteyowaltsi nahuatl tlen eltok tlajko ipan kuextekapan tlali.
Ángel eliyaya tlayekanki tlen ni tekitl, tlen kichijki ika se ilwitl tlen ika kiselisej ipan
ichaj, tlen kichijchiki se tlaixpamitl ika witoli ika tlamantli tlen motekiwiyaya ika
yoyomitl. Ipan mexa kipixtoyaya ixkatl, kuawitl tlen ika tlatepacholi wan malakatl, se
tlaixkopinkayotl tlen Tlazoltéotl (siwa teotsi tlen nopa tlachijchiwali tlen kuextekapan
tlali). Nojkia kimakak se patlach (tlaixpantiltamali) tlen kichijki inana.
Ipan ni tlamachtili tlen nopa tlasentilistli tlen momachtitok tlen miak tlamantli xiwitl
tlen ika
kintlapachowanopa ikpatl tlatetsontli. Ángel kinextik “itentso león”, nopa tlatoktli
xokopaltik, tlen nochestli wan sekinok tlen mits kawiliya katli temakaj ixakaj ikpatl
chipawak. Yaya kinilwi nopa tlachijchiwali, isitok, tlen moayotiya ika kuanextli.
Kichichijki se
“laboratorio” ipan nopa Kali kampa itstoya iweyinana (ya mijkiya), se tlen iweyi
tlamachtijkawa.
Mopaxaloj Mahuajco elkij se tlamantli tlen axkemaj onkayaya, pampa kichijki nopa
tlasentilistli mak momachti se keski tlamantli tlaixmatilistli katli moelkatok ipan
kuestekapan tlali. Ángel kipowili iweyinana wan inana eliyaya tlapalewiyanij tlen tlawel
ipati tlen tlajtolmoyawani tlen xiwi tlaixmatilistli tlen kixatinenkej ikpatl wan
tlachijchiwali kechkemitl, katli mochitijneki achtowiyaya.